Etnisch profileren

De voornaamste taak van de politie is de openbare orde te handhaven op straat, met of zonder melding van derden, preventief en curatief.

Proactief politieoptreden is bedoeld om verdachten op te sporen. Niet nadat, maar voordat een crimineel feit is gepleegd, met als oogmerk criminaliteit te voorkomen of terug te dringen. Bij dat optreden valt te denken aan controle op identiteit, alcoholgebruik, legaliteit, mogelijk gevaarlijk verkeersgedrag  of bezit van verdachte voorwerpen. De politie doet dat door mensen staande te houden, bijvoorbeeld om preventief te  fouilleren. Dat de meeste staandehoudingen mensen betreft die niets met criminaliteit te maken hebben wordt voor lief genomen.

 

Welke mensen worden staandegehouden?  Voor de hand ligt om op uiterlijke kenmerken af te gaan.

Voorbeelden zijn:  vreemd gedrag, in een dure auto rijden, asociaal gedrag in het verkeer, zich ophouden in een verdachte omgeving of  in een wijk met een slechte reputatie, kleding dragen waarin makkelijk verdachte voorwerpen kunnen zijn verstopt. En ook: lieden  die volgens de intuitie of ervaring van de politie nu eenmaal een hoger criminaliteitsrisico hebben. Dit laatste criterium brengt met zich mee dat relatief meer mensen met een niet-Nederlandse achtergrond gecontroleerd, aangehouden en gefouilleerd worden dan autochtone Nederlanders. Etniciteit op zich, zonder dat er sprake is van enig andere verdachte omstandigheid, mag geen reden zijn om iemand staande te houden.

Gebeurt dat wel, dan spreekt men van ‘etnisch profileren.’ Omdat etniciteit en nationaliteit intrinsiek geen relatie hebben met criminaliteit, beschouwt Amnesty, en ook de Nederlandse grondwet, ‘etnisch profileren’ als een vorm van discriminatie.

 

Ons oordeel over proactief politieoptreden dient een afweging te zijn tussen de baten van het goede doel dat nagestreefd wordt en de kosten van onterechte ‘staandehoudingen’. Hieronder staan een aantal voor- en tegenargumenten.


Effectiviteit

 

 Welke proportie van de staandehoudingen leidt daadwerkelijk tot aanhouding respectievelijk veroordeling? Hoewel preventief staande houden een gangbare praktijk is bij de politie, is hier in Nederland nog niet veel onderzoek naar gedaan, maar het schaarse Nederlandse onderzoek en internationale resultaten suggereren  dat dit percentage rond de 10% respectievelijk 5% schommelt. Het glas is voor een tiende deel vol. Staandehoudingen zijn tot op zekere hoogte effectief.

 

Veel mensen worden ten onrechte staandegehouden. Het glas is voor negen tiende deel leeg. Je kan daarom ook zeggen dat staandehouding meestal niet effectief is. Amnesty bepleit een valide meting van effectiviteit, via de invoering van een stopformulier. Daarmee zouden politiemensen voor iedere staandehouding de etnische achtergrond van de staandegehoudene moeten registreren, met daarbij de reden en het vervolg van de staandehouding (boete of aanhouding).

 

Onschuldigen

 

Hoe erg is het dat een onschuldige staande gehouden wordt? Op Schiphol wordt iedereen staandegehouden bij het metaaldetectiepoortje. Ook al heeft bijna niemand iets te verbergen. Reizigers accepteren dit, omdat het hen wordt uitgelegd als een noodzakelijke maatregel die hun eigen veiligheid ten goede komt. Het is de vraag of dat ook voor willekeurige mensen in probleemwijken zou kunnen gelden. Wanneer zij op net zo’n respectvolle manier staandegehouden zouden worden, en wanneer hen werd uitgelegd dat het te doen is om de veiligheid in de wijk, zouden ook zij er dan genoegen mee nemen?  Omdat in dit soort wijken de overgrote meerderheid van de bewoners , zeg,  immigrant is, en dus bij dit soort optredens vrijwel uitsluitend niet-westerse mensen staandegehouden worden, is geen sprake van aanhouding speciaal vanwege etniciteit.  Bijna iedereen is niet-westers..

 

In het bovenbeschreven geval van de probleemwijk is er misschien geen ethische profilering op individueel niveau, maar wel op wijk niveau. Je zou hier bezwaar tegen kunnen hebben. Als onschuldige mensen met een andere etnische achtergrond vaak worden staandegehouden en ook nog grof worden bejegend, daalt het vertrouwen in de politie. Dit is een belangrijke negatieve consequentie.  Gebrek aan vertrouwen in de politie kan makkelijk leiden tot ondermijnen van vertrouwen in de rechtstaat.  Onterechte staandehoudingen kunnen ertoe leiden dat de betrokkenen hun negatieve ervaring met de politie generaliseren naar de hele autochtone bevolking. Wij gaan ook Nederlanders over één kam scheren, jullie scheren ons ook over één kam,’ zegt de Marokkaanse ICT student Anass in de folder “Discriminatie” van Amnesty.  Anass zelf vindt dit een gevaarlijke ontwikkeling. Uit onderzoek blijkt inderdaad dat veel agenten de impact van frequente staandehoudingen van burgers met een migranten achtergrond onderschatten.

 

Statistiek

 

Etniciteit is op zich geen geldige reden voor staandehouding. Wel liggen de criminaliteitscijfers bij de groep burgers met een andere etnische achtergrond hoger dan bij autochtone Nederlanders. Dat zou een argument kunnen vormen om te verdedigen dat er bij proactief optreden relatief meer mensen met niet-Nederlandse achtergrond worden staandegehouden. Volgens het CBS is 32% van de Nederlandse verdachten van niet-westerse origine. Zolang de proportie staandehoudingen bij etnische groepen niet disproportioneel  (dat wil zeggen niet groter dan, zeg, 30%) zou men kunnen stellen dat etnische profilering toelaatbaar is.

 

Een dergelijk strakke getalsmatige definitie van etnisch profileren zou eventueel uitgangspunt kunnen zijn voor beleid. Een hachelijke onderneming, waar ook ethische problemen aan kleven.

 

Combinatie

 

Staandehouding gebeurt vaak als sprake is van een combinatie van kenmerken. Als een gekleurde jongeman die in een peperdure auto iets te snel rijdt gecontroleerd wordt hoeft er niet noodzakelijk sprake te zijn van etnisch profileren.  Immers, de politieman controleert de chauffeur op grond van de kenmerken ‘zeer dure auto’ én ‘jeugdige leeftijd’.

 

Op een Amnesty bijeenkomst vertelde iemand met een Marokkaanse achtergrond dat hij van zijn eigen zuurverdiende geld een dure auto had gekocht en vervolgens op één dag zeven maal was staandegehouden. Zo iemand gaat begrijpelijkerwijs aan de legitimiteit van de politie twijfelen.

 

Terugdringing Criminaliteit

 

Wordt de criminaliteit door proactief politieoptreden teruggedrongen? De onderzoeksresultaten zijn tegenstrijdig. Hoogwaardig veldonderzoek naar de effectiviteit van het grootschalige Stop-Question-Frisk beleid in New York leverde een daling van 2% in de criminaliteitscijfers op. Wel waren hiervoor 700000 staandehoudingen nodig.

 

Ter verklaring van de 2% daling van de criminaliteit in dit onderzoek werden alternatieve verklaringen gesuggereerd. Bovendien kunnen de resultaten niet zonder meer naar de Nederlandse situatie worden gegeneraliseerd. Het bewijs van het effect van proactief optreden op de criminaliteitsdaling is vooralsnog mager, behalve wellicht als we alleen naar probleemwijken kijken. Uit Amerikaans onderzoek blijkt dat onterechte verdachtmaking tot meer misdaad kan leiden. Een soort self-fullfilling prophesy? De omvang van dit fenomeen in de Nederlandse situatie is onduidelijk.

 

Conclusie

 

Proactief politieoptreden dient een nobel doel: het voorkomen van misdaden. Het kan evenwel ernstige negatieve consequenties hebben.

Bij de meningsvorming over dit dilemma moeten  onderscheid gemaakt worden tussen een aantal issues:

  1. Is proactief optreden toegestaan? Mogen onschuldige mensen worden staandegehouden?
  2. Is etnische profilering in bepaalde gevallen uit oogpunt van effectiviteit toegestaan?
  3. Hoe kan de effectiviteit van proactief optreden verbeterd worden zonder de grote negatieve maatschappelijke gevolgen van etnische profilering? Kan dit plaatsvinden zonder dat de betrokkenen zich verdacht of gediscrimineerd voelen door grof en beledigend optreden, en door veel verbaal geweld? Betrokkenen zijn hier heel gevoelig voor omdat zij ook op andere terreinen worden gediscrimineerd. Is de politieman zich bewust waarom hij iemand staandehoudt? Kan hij dit uitleggen?
    In politie opleidingen en trainingen wordt aan dit soort  kwesties overigens al veel aandacht besteed.

 

 

Bovenstaande overwegingen zijn gebaseerd op het artikel Etnisch Profileren van Mickey Steijaert (Skepsis, jaargang 30, nummer 2). Ook Amnesty materiaal over discriminatie is geraadpleegd.

 

Reacties zijn gesloten.